Visueel Verzet

Ook op het vakgebied van de grafisch ontwerper vond afgelopen tijd een belangrijke ontwikkeling plaats, die direct te koppelen is aan het postmodernisme. Van oudsher is de ontwerper iemand die pas in actie komt als een opdrachtgever zich aandient en zich dan inspant om de boodschap van de opdrachtgever zo effectief mogelijk over te brengen, via middelen die zich beperken tot papier – posters, boeken, folders – of een website.

De laatste decennia is daar verandering in gekomen: grafisch ontwerp ontwikkelde toepassingen die veel meer bleken te zijn dan het optimaal vormgeven van mooie posters en het tekenen van logo’s. Een belangrijke rol daarin speelde de digitale revolutie. Door de komst van de thuiscomputer kunnen de oude kerntaken van de grafisch ontwerper, het vormgeven van tekst en beeld, het optimaliseren van het plaatje bij het praatje, steeds gemakkelijker door een steeds grotere groep mensen zelf gedaan worden. Ontwerpers moesten zich daarom herbezinnen op hun werkterrein.

Diezelfde digitale revolutie opent daarnaast echter ook een enorm arsenaal aan nieuwe werkvelden. Een zee van informatie moet in hanteerbare stromen worden geleid. De overvloed aan informatie maakt de ontwerper tot redacteur, die zelf of in interactie de bril bepaalt waarmee de gebruiker naar de informatie kijkt. En naast redacteur is de ontwerper steeds meer zelf initiator van allerlei projecten. In het stroomlijnen van informatie en in het opzetten van zelfgedragen projecten kan een ontwerper bij uitstek een visie op de maatschappij uitdragen.

Naast de overgang van de passieve rol van de klassieke ontwerper naar de actieve ‘nieuwe’ ontwerper valt ook op dat gebieden die van oudsher niet tot het vakgebied van de grafisch ontwerper horen – de klassieke grafische middelen papier (posters, boeken, folders) en digitaal (website, digitale folders) – in het ontwerp betrokken worden. Daarbij wordt het stelselmatig overschijden van de grenzen van het grafische niet geschuwd.

Een modern, zelf-aangezet en zelfgeredigeerd ontwerp kan planologische aspecten bevatten, of straattheater, of directe actie (actie die actief probeert in te grijpen in het onderwerp waartegen geageerd wordt). De grafisch ontwerper kan deze aspecten inzetten als drager van de boodschap, desgewenst vergezeld door klassieke grafische uitingen. Veelal werken ontwerpers samen met kunstenaars, fotografen of schrijvers. De traditionele taakverdeling speelt bij zo’n samenwerking vaak niet zo’n belangrijke rol. Hoewel de leden van deze collectieven vaak hun specialisme wel bewaren, vervagen binnen de groep de grenzen tussen ontwerp, kunst, theater, activisme en politiek om tot een gezamelijk product te komen.

Deze algemene ontwikkelingen zijn beter nog dan in de normale werkterreinen waar te nemen in het werk van ontwerpers die met hun werk willen bijdragen aan een betere wereld. Actief engagement liet zich altijd al moeilijk rijmen met de afwachtende, dienende houding van de klassieke ontwerper. Veel meer sluit het aan bij de moderne kijk op de rol van de ontwerper, waarbinnen een grafisch ontwerper zich als redacteur, aanstichter van zijn of haar eigen opdrachten, opstelt en een breed arsenaal aan middelen inzet om de eigen boodschap over te brengen.

Het is dan ook niet verbazend dat het merendeel van de ‘modern-klassieke’ ontwerpers, diegenen die het liefst voor een opdrachtgever werken die voor hen de opdracht definieert, engagement niet ziet als een basisvoorwaarde voor hun werk.

Letterontwerper Jonathan Barnbrook antwoordde in een interview door het online-magazine Idanda.net op de vraag of grafisch ontwerp gebaseerd moet zijn op engagement: ‘…it surprises me you are even asking it as politics seems to have been almost completely taken out of the equation of what constitutes graphic design. (…) there are plenty of designers who believe that everything has to be framed within the market economy, that things are ‘indulgent’ if they do anything else. This is utter utter rubbish – design does not just serve the market economy – this is an imposed political ideal based on abstract idea called profit, not human need. If people want to show their own human responses in their work they should do so if they feel that their work should connect with others in different areas over and above the clients message they should do so. To treat design as a marketing tool is a political decision amongst many and not the only one. I find that the people who often complain most about ‘indulgent’ design are jealous that they don’t get to do that kind of work or are completely blind to the value of it, these complainers today are the ones who are taking a little bit of that extreme design and tweaking there packaging designs to give them a ‘fresh’ look tomorrow.’

Evenmin is het verbazend dat praktisch ieder voorbeeld dat in deze scriptie aan bod komt, afkomstig is uit de ‘randgebieden’ van grafisch ontwerp, uit samenwerkingen met activisten en kunstenaars, uit samensmeltingen van grafisch ontwerp met straattheater, performances, interventies.